فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 1، بهار 98 ، شماره پی در پی 43

آگاهیهای تازه درباره ابونصر حدّادی و تفسیر معانی‌کتاب‌الله تعالی و تفسیره المنیر

صفحه (1 - 21)
حسن انوری (نویسنده مسئول)، مرضیه مسیحی پور
تاریخ دریافت مقاله : زمستان 96
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهار 97

چکیده
کتاب معانی‌کتاب‌الله تعالی و تفسیره المنیر، تفسیری ارزشمند از آثار ابونصر حدّادی (متوفّی پس از 400ق) است. بتازگی نسخه ای کهن از این کتاب بدست آمده که از نظر تاریخی که در انتهای آن برای کتابتش ضبط شده، چهارمین نسخه فارسی و قدیمیترین نسخه مترجَم قرآن است. یکی از ویژگیهای مهم این نسخه را باید حرکت‌گذاری کلمات در آن دانست. ضبط حرکات واژه ها و نیز استفاده از کلمات قدیمی و اصیل فارسی، اهمیت این نسخه از کتاب را در مطالعات زبانی و سبکی بیشتر میکند. در این مقاله قصد داریم به بیان اطلاعات و نکات نویافته ای درباره زندگی، مشرب کلامی و آثار ابونصر حدّادی و بویژه تفسیر بسیار مهمش به فارسی، معانی‌کتاب‌الله و تفسیره المنیر، بپردازیم و سبک زبانی و تفسیری آن را نشان دهیم. در این میان، کشف هویت «خواجه امام» شخصیت ناشناخته مذکور در برخی تفاسیر فارسی و نیز اثبات اینکه متونی که تحت عنوان «تفسیر قرآن پاک» و «چند برگ تفسیر قرآن طاهر» به طبع رسیده اند، بخشهای دیگر کتاب معانی‌کتاب‌الله و تفسیره المنیر هستند، از دیگر بخشهای این مقاله است.

کلمات کلیدی
ابونصر حدّادی , معانی‌کتاب‌الله و تفسیره‌المن , تفسیر قرآن پاک , چند برگ تفسیر قرآن طاهر , سبک , خواجه امام

• قرآن کریم.
• ارشادالمبتدی و تذکرهالمنتهی فی القرائات العشر، محمد بن حسین قلانسی، تحقیق عمر حمدان الکبیسی، بیروت: دارالکتب‌العلمیه، 1428ق.
• اصول‌الدین، ابوالیسر محمد بن عبدالکریم بزدوی، تحقیق د. هاینز بیتریس، قاهره: داراحیاء الکتب العربیه، 1383ق.
• بحرالعلوم، ابواللیث سمرقندی، تحقیق عمر عمروی، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
• البدایه من الکفایه فی الهدایه فی اصول‌الدین، نورالدین صابونی، تحقیق و مقدمه فتح‌الله خلیف، اسکندریه: دارالمعارف، 1969م.
• بصائر یمینی، معین‌الدین نیشابوری، تصحیح علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1359.
• تاریخ المذاهب الاسلامیه، ابوزهره، محمد، قاهره: دارالفکر العربی، بیتا.
• تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1349ق.
• تأویلات اهل السنه، امام ابومنصور ماتریدی، تحقیق دکتر مجدی باسلوم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1425ق.
• تفسیر زادالمذکرین، محمد بن الحسین الفضل الواعظ، نسخه خطی شماره 2655 کتابخانه گنج‌بخش پاکستان.
• تفسیر قرآن پاک، ناشناس، تصحیح علی رواقی، تهران: سمت و پژوهشگاه علوم انسانی، 1383.
• تفسیری بر عشری از قرآن مجید، ناشناس، تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1352.
• تلخیص‌الدرر، حاکمی، نسخه خطی بشماره 248 کتابخانه نورعثمانیه ترکیه.
• الجواهرالمضیئه فی الطبقات الحنفیه، محی‌الدین ابومحمد قرشی، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، 1413ق.
• جواهرالتفسیر، حسین بن علی کاشفی، تصحیح جواد عباسی، تهران: میراث مکتوب، 1379.
• چند برگ تفسیر قرآن طاهر، ناشناس، بکوشش فروغ سلطانیه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390.
• خالصه الحقایق فی التصوف، ابوالقاسم محمود فاریابی، نسخه خطی شماره 1775 کتابخانه ایاصوفیه ترکیه.
• طبقات‌الفقهاء، طاشکبری‌زاده، تحقیق احمد نیله، موصل: مطبعه الزهراء الحدیثه، 1961م.
• طبقات‌المفسرین، شمسالدین محمد داودی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1403ق.
• غایه‌النهایه فی طبقات‌القرّاء، ابن جزری، تحقیق ج برجستراسر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1971م.
• فرهنگ فرق اسلامی، محمدجواد مشکور، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی، 1372.
• القند فی ذکر علماء سمرقند، نجم‌الدین نسفی، تحقیق یوسف الهادی، تهران: میراث مکتوب، 1378.
• کتاب‌التوحید، ابومنصور ماتریدی، تحقیق فتحالله خلیف، اسکندریه: دارالجامعات المصریه، بیتا.
• کتاب‌الموضح لعلم القرآن للحدّادی، محمد اجمل ایوب اصلاحی، المجمع العلمی الهندی، شماره 1و 2، سال اول، 1995م.
• کهنترین نسخه مترجم قرآن: تحلیل متن، بررسی دستنوشت، زیبایی شناسی هنر قدسی، سید محمد عمادی حائری، آینه میراث، ضمیمه شماره 19، 1389.
• المدخل لعلم تفسیر کتاب‌الله‌تعالی، ابونصر حدّادی، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالقلم، 1408ق.
• معانی‌کتاب‌الله‌تعالی و تفسیره‌المنیر، ابونصر احمد بن محمد حدّادی، با مقدمه سید محمد عمادی حائری، چاپ عکسی نسخه خطی به شماره 209 محفوظ در کتابخانه کاخ‌موزه توپقاپی استانبول، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و کاخ‌موزه توپقاپی، 1390.
• مقدمه تفسیر راغب اصفهانی، از ذیل تنزیه‌القرآن عن المطاعن، قاضی عبدالجبار همدانی، بیروت، دار النهضه الحدثیه، 1426.
• مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ویلفرد مادلونگ، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1375.
• مواهب علیه، حسین بن علی کاشفی، سراوان: کتابفروشی نور، بیتا.
• التمهید لقواعد التوحید، ابومعین میمون بن محمد نسفی، تحقیق حبیب‌الله حسن احمد، قاهره: دارالطباعه المحمدیه، 1406ق.
• الوافی بالوفیات، صلاحالدین صفدی، تحقیق احمد ارناووط، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
• یافته‌های دیگری از ابونصر حدّادی و برگی از مصحفی دیگر به خامه عثمان ورّاق، سید محمد عمادی حائری، ترجمان وحی، شماره 32، پاییز و زمستان 1391.